Κάτι γυναικείο στον Ρίτσο;

[Φαροφύλακας]

Μου αρέσει ο Ρίτσος. Το πιο αγαπημένο μου δικό του ποίημα είναι το «Όταν Έρχεται ο Ξένος». Επίσης μου αρέσει όπως απαγγέλλει ο Ρίτσος. Πολύ! Η όμορφα ανέκφραστη φωνή του μού ‘ρχεται και τώρα που γράφω εδώ, πεντακάθαρη στο μυαλό μου:

[...] ήρθε Εκείνος, ακάλεστος, ξένος – τί ζητούσε;
Εμείς δε θέλαμε να δούμε, ν’ ακούσουμε, να τον αναγνωρίσουμε.

Α! τι ωραίο! ))

Πάντοτε λοιπόν υπήρχε για εμένα κάτι παρείσακτο στον Ρίτσο: η ποίησή του μου έμοιαζε κάπως.. γυναικεία. Ίσως αυτή μου η εντύπωση να οφείλεται στα έργα που έχει γράψει σε γυναικείο πρώτο πρόσωπο. Στην μελαγχολική «Σονάτα τού Σεληνόφωτος» μάς αφηγείται μέσα απ’ το στόμα μιας κυρίας προχωρημένης ηλικίας. Στον «Επιτάφιο» είναι μάννα που θρηνεί. Ή ακόμη: οι «Μαντατοφόρες».

Φυσικά, αυτό δεν αφαιρεί τίποτε από το μεγαλείο του. Είναι όμως μοναχά η εντύπωσή μου ή έχει πράγματι κάτι το γυναικείο η ποίησή του;

 

[Χρυσηίδα]

Κάτι γυναικείο στο Ρίτσο;;;!!! Άκου, τώρα. Σκέψη εντελώς ανατρεπτική. Που όμως έχει βάσεις.
Το πρώτο που μου έρχεται στο μυαλό; Το Πρωινό Άστρο, το ποίημα δηλαδή που έγραψε ο ποιητής με την αφορμή της γέννησης της κόρης του.
Μικρό δείγμα :

Κοριτσάκι μου,
θέλω να σου φέρω
τα φαναράκια των κρίνων να σου φέγγουν τον ύπνο σου.
Θέλω να σου φέρω
ένα περιβολάκι
ζωγραφισμένο με λουλουδόσκονη
πάνω στο φτερό μιας πεταλούδας
για να σεργιανάει το γαλανό όνειρο σου.
Θέλω να σου φέρω,
ένα σταυρουλάκι αυγινό φως
δυο αχτίνες σταυρωτές απ' τους στίχους μου
να σου ξορκίζουν το κακό
να σου φωτάνε
μη μου σκοντάψεις κοριτσάκι,
έτσι γυμνόποδο και τρυφερό
στ' αγκάθι κι ενός ίσκιου.​

Η αίσθηση που μου μεταδίδει πάντα είναι πως ούτε μια μάνα δε θα μπορούσε να εκφράσει πιο ανάγλυφα, με τέτοια περισσή τρυφερότητα, τα αισθήματά της προς το νεογέννητο παιδί της.

Τη Σονάτα του Σεληνόφωτος, απ’ την άλλη, την έχω πάντα στο μυαλό μου σα μια βαθιά διείσδυση στην ψυχή και στο υποσυνείδητο του ανθρώπου. Βέβαια, ο άνθρωπος της συγκεκριμένης σύνθεσης είναι γυναίκα και ο συνθέτης/ποιητής άντρας. Άραγε, σηματοδοτεί κάτι αυτό;

Μια πρώτη σκέψη που κάνω είναι ότι ίσως αυτό που δίνει το στίγμα ενός μεγάλου δημιουργού είναι ακριβώς αυτό, η δυνατότητα να μπορεί να απλώσει το πνεύμα του πέρα από το ατομικό, πέρα από το εγώ του, και να αγκαλιάσει το κάθε τι, να εξερευνήσει τα πάντα, να φτάσει στο βάθος τους, χωρίς να κολλάει στα ταμπελάκια που συνηθίζουμε να βάζουμε εμείς οι κοινοί θνητοί.
Ακριβώς αυτό που έκανα εγώ παραπάνω λέγοντας πως ούτε μια μάνα δε θα μπορούσε να γράψει τόσο όμορφους στίχους. Λες και τα αισθήματα ενός πατέρα δεν είναι εξίσου δυνατά μπρος σε μια τέτοια οριακή στιγμή στη ζωή του.

Ορισμένα από τα ποιήματα του Ρίτσου βγάζουν αυτήν την ιδιαίτερη τρυφερότητα, είναι αλήθεια. Αλλά μήπως, καλέ μου Φαροφύλακα, λέω μήπως, την προσέχουμε γιατί έχουμε μεγαλώσει με κάποια στερεότυπα για το τι είναι αντρικό και τι γυναικείο; Ότι, δηλαδή, η γυναίκα οφείλει να είναι τρυφερή και γλυκιά κλπ, κλπ. ενώ ο άντρας πιο προσγειωμένος, πιο λογικός, ακόμα και σκληρός; Δεν ξέρω … υποθέσεις κάνω.

Δεύτερη σκέψη : Ο Ρίτσος είχε αδελφή με την οποία μάλιστα είχε πολύ στενή σχέση. Δεν ξέρω αν αυτό που θα πω τώρα φανεί λίγο τραβηγμένο, αλλά από την ως τώρα εμπειρία μου πιστεύω ότι τα αγόρια που έχουν αδερφές στην πορεία μπορούν και αναπτύσσουν με τις γυναίκες πολύ πιο ουσιαστικές σχέσεις. Η γυναίκα δεν είναι γι’ αυτούς ένα μυστηριώδες ον που δεν ξέρουν ούτε πώς να το προσεγγίσουν, ούτε πώς να το κατανοήσουν. Είναι απλά το άλλο τους μισό. Σκέφτομαι, λοιπόν, ότι η ευκολία του ποιητή να μπαίνει στη θέση της γυναίκας με τέτοια επιτυχία ίσως να οφείλεται και σ’ αυτό.

 

[Φαροφύλακας]

Ακριβώς αυτό που έκανα εγώ παραπάνω λέγοντας πως ούτε μια μάνα δε θα μπορούσε να γράψει τόσο όμορφους στίχους. Λες και τα αισθήματα ενός πατέρα δεν είναι εξίσου δυνατά μπρος σε μια τέτοια οριακή στιγμή στη ζωή του.

Παράδειγμα πατρικού πόνου στην ποίηση έχουμε στον "Τάφο" (1898) τού Παλαμά και το ποίημα που αυτός έγραψε για τον χαμό τού γυιού του, το γνωστό "Άφκιαστο κι αστόλιστο / του Χάρου δε σε δίνω..."

Ορισμένα από τα ποιήματα του Ρίτσου βγάζουν αυτήν την ιδιαίτερη τρυφερότητα, είναι αλήθεια. Αλλά μήπως, καλέ μου Φαροφύλακα, λέω μήπως, την προσέχουμε γιατί έχουμε μεγαλώσει με κάποια στερεότυπα για το τι είναι αντρικό και τι γυναικείο; Ότι, δηλαδή, η γυναίκα οφείλει να είναι τρυφερή και γλυκιά κλπ, κλπ. ενώ ο άντρας πιο προσγειωμένος, πιο λογικός, ακόμα και σκληρός; Δεν ξέρω … υποθέσεις κάνω.

Προσωπικά έχω τις γυναίκες για πιο ορθολογίστριες και προσγειωμένες και τους άντρες για πιο ονειρευτές. Ίσως λογικό αφού η γυναίκα είναι αυτή που μεγαλώνει το παιδί κι αυτό είναι ένα πολύ πρακτικό θέμα.

Πιστεύω πάντως πως τα στερεότυπα δεν ξεπηδούν από το πουθενά. Συχνά έχουν βάση και μάλιστα πολύ ισχυρή. Τα δύο φύλα φαίνεται πως έχουν διαφορετική ψυχοσύνθεση και έτσι εκδηλώνουν συγκεκριμένα μοτίβα συμπεριφοράς. Όμως αυτή είναι μια άλλη πολύ μεγάλη κουβέντα. Να σημειώσουμε εδώ πως το κακό με τα στερεότυπα, βεβαίως, είναι όταν φτάνουν να καλύπτουν και να χαρακτηρίζουν την μονάδα.

Δεύτερη σκέψη : Ο Ρίτσος είχε αδελφή με την οποία μάλιστα είχε πολύ στενή σχέση. Δεν ξέρω αν αυτό που θα πω τώρα φανεί λίγο τραβηγμένο, αλλά από την ως τώρα εμπειρία μου πιστεύω ότι τα αγόρια που έχουν αδερφές στην πορεία μπορούν και αναπτύσσουν με τις γυναίκες πολύ πιο ουσιαστικές σχέσεις. Η γυναίκα δεν είναι γι’ αυτούς ένα μυστηριώδες ον που δεν ξέρουν ούτε πώς να το προσεγγίσουν, ούτε πώς να το κατανοήσουν. Είναι απλά το άλλο τους μισό. Σκέφτομαι, λοιπόν, ότι η ευκολία του ποιητή να μπαίνει στη θέση της γυναίκας με τέτοια επιτυχία ίσως να οφείλεται και σ’ αυτό.

Η σκέψη σου αυτή δεν μοιάζει παράλογη. Είναι όμως δυο διαφορετικά πράγματα να ταυτίζεσαι με την γυναίκα και να κατανοείς τους μηχανισμούς που διέπουν την ψυχολογία της. Προσωπικά πιστεύω πως καταλαβαίνω καλά την γυναικεία ψυχολογία και συμπεριφορά δίχως να ταυτίζομαι όμως καθόλου με την γυναίκα.

Πιστεύω επίσης πως η γνώση για την γυναίκα θα έπρεπε απλά να κληροδοτείται από άντρα σε άντρα, ένα πράγμα που για κάποιον λόγο οι άντρες δέν το κάνουμε και διαπιστώνω πως αυτό είναι πρόβλημα. Εάν είχαμε την συνήθεια να εξηγούμε, π.χ. ο πατέρας στον γυιο, τις βασικές αρχές που ισχύουν για την γυναίκα και για την ψυχολογία της θα είχαμε από όλες τις πλευρές πολύ καλύτερες σχέσεις και λιγότερα προβλήματα κι αδιέξοδα.

 

[Χρυσηίδα]

Προσωπικά έχω τις γυναίκες για πιο ορθολογίστριες και προσγειωμένες και τους άντρες για πιο ονειρευτές. Ίσως λογικό αφού η γυναίκα είναι αυτή που μεγαλώνει το παιδί κι αυτό είναι ένα πολύ πρακτικό θέμα.

Κρίνοντας εντελώς εξ ιδίων τ' αλλότρια δε μπορώ να συμφωνήσω.

Αυτό που θέλω να πιστεύω είναι ότι η τρυφερότητα δεν είναι ούτε γένους θηλυκού ούτε βέβαια αρσενικού. Η ανατροφή, τα βιώματα, οι οικογενειακές και ευρύτερες σχέσεις είναι αυτά που τελικά καθορίζουν το χαρακτήρα μας. Και, νομίζω, ότι μπορεί κανείς να είναι απίστευτα ευαίσθητος και τρυφερός αλλά να έχει πρόβλημα στο πώς να το εκφράσει. Άλλο μεγάλο θέμα αυτό.

Στο Ρίτσο, τώρα. Όσο πιο πολύ το σκέφτομαι τόσο τείνω να πιστέψω ότι είναι χαρακτηριστικό του σπουδαίου καλλιτέχνη να μπορεί με διαφορετικά κάθε φορά προσωπεία και δάνειες φωνές να αρθρώνει την αλήθεια του. Τα προσωπεία στη λογοτεχνία δίνουν την ευχέρεια στο δημιουργό να ανοιχτεί πέρα από το εγώ του και να μιλήσει για το καθολικό.

Εδώ, να θυμηθούμε λίγο έναν μεγάλο αριθμό ποιημάτων του Ρίτσου, που όχι μόνο δε βγάζουν τίποτα το γυναικείο, αλλά βρίσκονται εντελώς στην αντίπερα όχθη. Μιλώ για κείνα τα ποιήματά του που έχουν χαρακτηριστεί στρατευμένα, τα γραμμένα στην κόλαση της Μακρονήσου. Σύμφωνα, λοιπόν, με όλους τους μελετητές του Ρίτσου οι καλύτερες στιγμές του δεν είναι σ' αυτά, τα "στρατευμένα", αλλά στα υπόλοιπα, σ' αυτά που εμείς εδώ ονομάσαμε "γυναικεία".

Απλά κάποιες πρόχειρες ... σκέψεις.

 

[Χρυσηίδα]

Λίγο ακόμα από Πρωινό Άστρο

 

[Χρυσηίδα]

Οι άντρες και οι γυναίκες ...... με την πένα του Ρίτσου.


Είναι πάντα μια γέννηση, - έλεγε ο Ξένος, -
κι ο θάνατος μια πρόσθεση, όχι αφαίρεση. Τίποτα δε χάνεται.
Για τούτο οι άντρες
όταν νιώθουν το φόβο απ' τη δουλειά, απ' τη φθορά, απ' το κενό, απ' τις εφημερίδες,
απ' τη μνήμη των πολέμων, απ' το τρίξιμο στις κλειδώσεις των δακτύλων τους
ή απ' την κραυγή του ήλιου που σφηνώνεται μέσα στα κόκαλά τους,
αρπάζουν τις γυναίκες όπως αρπάζουν τα κλαδιά ή τις ρίζες ενός δέντρου πάνω απ' τον γκρεμό
κι αιωρούνται κει πάνω σα να παλεύουν ή να παίζουν με το χάος

κι οι γυναίκες το ξέρουν και κλείνουν τα μάτια τους
δε λένε όχι
περιμένουν
κι όταν αυτοί κοιμούνται πάλι, εκείνες αγρυπνούν
κι είναι κι αυτοί παιδιά τους όπως τα παιδιά τους,
και θα τους μεγαλώσουνε κι αυτούς όπως και κείνα
θα τους ταίσουνε με το μαστό τους και με τη σιωπή τους, με την άρνησή τους κάποτε,
θα τους ποτίσουνε ξανά με τη δίψα της ένωσης, κι ένα πελώριο κύμα σκοτεινό
θα στρογγυλέψει την ορμή του κάτω από τα αντρικά πλευρά, πανέτοιμο
να χτυπήσει κατακούτελα τα φράγματα, να συντρίψει τα φράγματα ........

(Απόσπασμα από το "Όταν έρχεται ο Ξένος")

 

[Χρυσηίδα]

Σαν σήμερα, Πρωτομαγιά (σύμπτωση κι αυτή!) του 1909 γεννήθηκε ο σπουδαίος μας ποιητής με το ογκώδες και πολυπρόσωπο έργο.

Αυτή τη φορά, θα παραθέσω ένα απόσπασμα από τη μεγάλη ποιητική του σύνθεση Ορέστης:

Δυο έλξεις αντίρροπες μου φαίνεται ν’ αντιστοιχούν στα δυο μας πόδια,
κι η μια έλξη απομακρύνεται όλο και πιο πολύ απ’ την άλλη
φαρδαίνοντας το διασκελισμό μας ως τον διαμελισμό˙ και το κεφάλι
είναι ένας κόμπος που κρατάει ακόμη το κομμένο τούτο σώμα,
ενώ, θαρρώ, τα πόδια είναι πλασμένα να μετακινούνται
ένα ένα μόνο του, σ’ ένα ρυθμό και τα δυο, σε μια κατεύθυνση,
στον κάμπο κάτω, δίπλα στα τσαμπιά των σταφυλιών, ως τον ορίζοντα πέρα που ροδίζει,
μεταφέροντας ακέραιο το σώμα μας – ή μήπως γι’ αυτόν τον μέγα, τρομερό διασκελισμό πλαστήκαμε
πάνω απ’ τον άγνωστο γκρεμό, πάνω απ’ τους τάφους και τον τάφο μας; Δεν ξέρω.

Καλή Πρωτομαγιά

 

[Λοανα]

πραγματικα αυτο γυριζει συνεχως και στη δικη μου σκεψη.δηλαδη η γυναικεια πλευρα της ποιησης του ριτσου η, οπως το σκεφτομουν προσωπικα, η βαθεια κατανοηση της γυναικειας ψυχης και φυσης απο τον μεγαλο μας ποιητη.τα παραδειγματα πολλα.δεν ειναι λιγες οι φορες που οπως προαναφερθηκε η Γυναικα ειναι πρωταγωνιστρια σε ποιηματα του.χαρακτηριστικη ειναι η συλλογη του 'Τεταρτη διασταση'.Αλλα ακομη και στην 'Εαρινη συμφωνια' οπου ο ηρωας ειναι αντρας διαχυτος ειναι ο ρομαντισμος.ποιος δεν ανατριχιαζει με τους στιχους
Μη με καλεσεις ακομη
ας παρατεινουμε
αυτες τις ωρες τις θαμπες
τις υπερπληρωμενες
που δυο κοσμοι
ανταμωνονται
που δυο βαθιες φωνες
ζυγιαζονται
πανω σε μια χορδη αργυρη
και μια σταγονα δροσου
σκιρτα και ταλαντευεται
στ ανθος της νυχτας.

 

[Άγγελος Κ]

Ω! τι νήμα και αυτό...

Δεν είμαι μήτε ειδικός μήτε γνώστης του έργου του Ρίτσου, μα από τις πρώτες αράδες που διάβασα, από την "Σονάτα του Σεληνόφωτος", μπορώ να πω πως πιότερο ταιριαστή, από τον τίτλο του νήματος αυτού, περιγραφή δεν θα μπορούσα να δώσω!

 

[Ιωάννα Κοτσωνη]

θεωρώ τα ποιήματα του Ρίτσου θεατρικούς μονολόγους.
Γι'αυτό δεν είχα "δει" ποτέ αυτό που παρατηρήσατε. Κατά τη γνώμη μου είναι αυτό που είπε η Χρυσηίδα, ότι αφήνει το εγώ του και γράφει ως κάποιος άλλος. Κάποιος λίγο πιο... ουδέτερος, πιο "μαζικός" (αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτή τη λέξη).